صدرا محقق: غار «تمتمان» یادگاری از انسان‌های نخستین در فاصله 20کیلومتری شهر ارومیه که از آن به‌عنوان یکی از کهن‌ترین سکونت‌گاه‌های انسان در شمال باختری ایران یاد می‌شود، امروز به طویله‌ای برای نگهداری گوسفندان چوپان‌های محلی بدل شده است. این در حالی است که غار تمتمان با شماره 14299 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. این غار که در فاصله 20کیلومتری شمال‌غرب شهر ارومیه مرکز استان آذربایجان‌غربی قرار دارد، از کهن‌ترین سکونت‌گاه‌های انسان در شمال‌باختری ایران است. پژوهش‌های «کارلتون استانلی کوون» انسان‌شناس آمریکایی در سال 1949میلادی نشان داد که این غار از 40هزارسال پیش مسکونی بوده است. دهانه غار مثلثی و عمق آن 35مترونیم است. غار دارای یک اوشکوب و دو شاخه است. در درون قسمت انتهایی غار، نشانه‌های دستکاری انسان برای مهیاکردن این محل برای زیستن دیده می‌شود.


در نزدیکی غار تمتمان چشمه‌آبی قرار دارد که روستاییان از آن بهره‌برداری می‌کنند. هوای غار در تابستان‌ها بسیار خنک و ملایم و به همان نسبت در زمستان‌ها گرم‌تر است و رطوبت چندانی ندارد. «بهروز خان‌محمدی» باستان‌شناس در رابطه با این غار در وبلاگ خود نوشته است:«طول کلی غار 30/35 و عرض آن 90/16 متر است. در بخش داخلی غار دو حفره وجود دارد، حفره سمت راست به عمق چهار و عرض 5/5 و حفره دراز‌تر سمت چپ به عمق 28 و عرض میانگین پنج‌متر است. هر چه به انتهای غار نزدیک‌تر می‌شویم ارتفاع آن بیشتر می‌شود. انتهای حفره اخیر به صورت دو اشکوبه است، ظاهرا اشکوبه پایینی مصنوعی است و به‌دست انسان ایجاد شده چراکه لایه‌های سنگی این بخش استحکام چندانی ندارند و به‌راحتی از یکدیگر جدا می‌شوند و این احتمال وجود دارد که غارنشینان جهت گنجایش بیشتر چنین کاری کرده‌اند. این غار یکی از قدیمی‌ترین سکونت‌گاه‌های انسان در شمال‌غرب کشور است.


مطالعات علمی این غار نخستین‌بار توسط کارلتون استانلی کوون، انسان‌شناس آمریکایی در سال 1949 انجام گرفت. وی در این سال گمانه آزمایشی در کف غار باز کرد و از آن 48 قطعه مصنوعات سنگی و 2766 قطعه استخوان و دندان جانوری شامل سمور، کفتار، روباه، اسب‌سانان، مرال، گاو وحشی، آهو، گوسفندسانان و چند نمونه دیگر را به‌دست آورد و برخی از آنها را جهت مطالعه و بررسی بیشتر با خود به آمریکا برد. مطالعات وی نشان می‌دهد که غار در دوره میانی پارینه‌سنگی جدید یعنی تاریخ تقریبا حدود 40هزارسال پیش مسکونی بوده است. کوون معتقد است این غار تنها در تابستان‌ها مورد استفاده قرار گرفته است. با این حال تاریخ‌گذاری وی مورد تردید برخی دیگر از پژوهشگران قرار گرفته است.» علاوه بر این آنگونه که از سوی انسان‌شناسان انستیتو تحقیقاتی - اسمیت سوییان- وابسته به دانشگاه کلمبیا ذکر شده است: اجداد انسان جدید برای نخستین‌بار از حدود 40هزار سال پیش در منطقه شالیندار عراق در 90کیلومتری جنوب‌غربی ارومیه زندگی می‌کردند. انسان‌شناسان تاکنون هزاران آلات گوناگون و از جمله هفت اسکلت متعلق به انسان نئاندرتال را که صدهزار سال پیش از این زندگی می‌کرده در یکی از غارهای آن منطقه کشف کرده‌اند. علاوه بر این در صفحه 10 کتاب جغرافیای «ماد» نوشته جواد صدفی با اشاره مستقیم به غار تمتمان آمده است: کمیسیون ملی یونسکو در ایران بعد از بررسی نتیجه تحقیقات دانشمندان آمریکایی در گزارش خود (در آبان 133٦) اعلام کرد، ابزارآلات انسان دوره «لوا لوازین» که در حدود 3٥هزار سال پیش از میلاد در منطقه آذربایجان زندگی می‌کرد از غار تمتمان واقع در 20کیلومتری شمال‌غربی ارومیه به‌دست آمده است. با وجود این اما غار تمتمان این روزها به دلیل آنکه مورد محافظت خاصی قرار نمی‌گیرد به طویله و آغل محل استراحت گوسفندان بومی‌های گله‌دار منطقه بدل شده است، به گونه‌ای که سرتاسر کف‌غار و محوطه اطراف آن آکنده از پشگل گوسفندان است. علاوه بر این بازدید از این غار برای افراد علاقه‌مند و پژوهشگر در هنگامی که گوسفندان در آن مشغول استراحت هستند، سخت و ناممکن است.


بوی بد ناشی از نگهداری گوسفندان در غار تمتمان و پشگلی که در کف آن ریخته شده نیز بازدید از غار را به مراتب سخت‌تر می‌کند. اما با وجود این اداره میراث فرهنگی استان آذربایجان‌غربی در بروشورهای تبلیغاتی خود برای معرفی استان، غار تمتمان را به عنوان یکی از آثار تاریخی مهم و کهن خود معرفی کرده و علاقه‌مندان را برای بازدید از آن دعوت می‌کند. برای پیگیری چرایی عدم محافظت از غار تمتمان با وجود ارزش‌های تاریخی بسیار با ذوالفقاری مدیرکل میراث فرهنگی آذربایجان‌غربی تماس گرفتیم، با این حال وی انجام این گفت‌وگو را منوط به هماهنگی با روابط‌عمومی میراث فرهنگی دانسته و گفت پس از انجام این هماهنگی همکاران ما برای ارایه توضیحات تماس خواهند گرفت. همچنان با وجود گذشت چهار ساعت از گفت‌وگو با آقای ذوالفقاری هیچ تماسی با روزنامه گرفته نشد و این مقام مسوول نیز تماس‌های دیگر ما را بی‌پاسخ گذاشت.